КНИГА ПРВА

1

Види го вторион до стаклото, оној во парталине; речи да те видам, дека е Американец? Нема шанси Американец да влезе во патнички воз: таму само со експресен се возат, а и тој им е малку, во Америка какви возови има, со долги вагони, таму вејтер во бело ти носи вода со мраз и ајс-крими, сфаќаш? Хелоу бој, ќе му викнеш, донеси пиво, цела раунд, на секој по една чаша, ако треба пет долари плаќам, деам! Ви велам, луѓе, во Америка е животот, џабе зборуваме!
Вториот до прозорецот се ниша со подотворена уста, испотен од умора, а главата му виси како нежива. Боже мој, единаесет, тринаесет, четиринаесет, море петнаесет дни; петнаесет дни и ноќи ги отседев на куферов, ги преспав те на клупа те на земја, скукулен и маслосан во пот, оглувев од локомотивата; еве, денеска врви петнаесеттиот; да можев барем нозеве да ги испружам, да си завалам сенце под главава и да спијам, да се наспијам…
Дебелата Еврејка до прозорецот со гнасење се припива во аголот. Што го знаеш, нека задреме малку и ќе ти се оптегне небаре вреќа; којзнае кој ѓавол го дупи – во алиштана е како по сокаци да спиел; чуден човек; кај ме стави до него, Господе, дај да стигнеме побрзо! А вториот до прозорецот се зануркува, паѓа нанапред и во штрек се разбудува.
„Изгор жешко“, продолжува старчето внимателно како меанџија. „Каде одите?“
„До Крива“, едвај одговара човекот.
„До Крива“, повторува меанџија блажено и опитно. „Од далеку доаѓате, не?“
Вториот до прозорецот не одговара, со валканата дланка си го брише оросеното чело и пред очи не му се гледа од истоштеност и вртоглавици. Меанџијата навредено профучува и се свртува кон прозорецот. Вториот не пробува ни да погледне низ прозорецот, ги вперува очите во влажниот под и чека да го прашаат по вторпат. Е, тогаш ќе видат. Од далеку. Дури од Америка, ви се молам. Од Америка доаѓате? На гости? Се враќам дома. Во Крива. Таму имам жена и ќеркичка. Се вика Хафија. Кога заминав, имаше три годинки. Алал да ви е, дури од Америка! Долго бевте таму? Осум години. Пред осум заминав. И цело време имав џоб на исто место. Бев мајнер. Во Џонстоун. Имав таму еден земјак, Михал Бобок се викаше. Михал Бобок од Талемаш. Загина пред пет години. Оттогаш, немав со кого муабет да си направам – кажете, ви се молам, како со нив човек да се разбере? Ете, Бобок, се научи по нивно, ама кога имаш жена, си замислуваш како неа да ѝ раскажуваш, а не можеш на туѓ јазик. Се вика Полана.
А, како работевте, кога не знаевте јазик? Така, ми рекоа, хелоу, Хордубал, и ми го покажаа џобот. Седум долари дневница, ви се молам. Севен. Само, Америка е оган скапа. За јадење два долари ти се малку. Пет долари неделно за сместување. Господинот отспротива вели: па, вие, господине Хордубал, голема пара сте спечалиле! Се печалат, богами. До последно ѝ праќав на жена ми дома – ви кажав, оти се вика Полана? Секој месец, господине, педесет, шеесет, деведесет долари. Само, тоа дури беше Бобок жив, оти Бобок беше писмен. Многу способен, а загина пред пет години, го засипа одрон. И оттогаш прекинав да праќам пари дома, па ги ставав во бенк. Се собраа над три илјади долари и ми ги украдоа. Како е можно, господине Хордубал?! Јес сер, над три илјадарки. Добро, не тужевте? Какви тужби, ви се молам? Ме однесе нашиот формен кај некој лојер; овој ми прави лице, вели океј, океј, само мораш да платиш аванс; а форменов му вели јор а свајн и си отидовме по скали надвор. Само, тоа ти е Америка, џабе зборуваме. Боже мој, господине Хордубал, три илјади? Голема пара, цел имот; Господе, маки од луѓе! Три илјади долари, колку е тоа во наши пари?
Јурај Хордубал се чувствува успокоен: само да го одврзам јазикот, има на сите лиги да ви потечат; од целиот трејн ќе се кренат да го видат човекот, кому му украле три илјади долари во Америка; јес сер, јас сум тој. Јурај Хордубал шара со очите по луѓето; дебелата Еврејка се пика во аголот, меанџијата навредено гледа низ прозорецот и џвака нешто без заби, тетката со кошот в скут се џари во Хордубал, небаре со нешто длабоко не се согласува.
Јурај Хордубал повторно се затвора во себеси. Добро тогаш, не ви се молам; пет години збор немав зборнато, па еве сум жив и здрав. Значи, господине Хордубал, од Америка се враќате со празен џеб? Чувал Господ, ама при таква заработувачка, веќе парите не ми се даваа во бенк, ју бет! Парите в куфер, клучот обесен на врат и мирна глава. Дома носам седумстотини долари. Вел, сер, да можев ќе останев, ама го изгубив имплојментот. Осум години, господине. Лук аут, сер. Многу јаглен сме им извадиле, рекоа. Од нашиот пит шестотини мажи добија лив, господине. Многу луѓе испуштија. Работа ни за лек. Затоа си идам дома. Знаете кај ми е домата? Во Крива. Имам таму жена и нешто имот. А Хафија, три годинки имаше. Со седумсто долари околу врат, пак ќе се сторам газда… или може во некоја фектори да влезам. Или дрва да сечам.
Господине Хордубал, нели ви беше жал за жената и за детето? Жал си е жал, боже мој; само, цело време им праќав пари и им определував, олку за кравата, олку за полето, олку за Полана, да си купи нешто, да се поднови. Секој долар си беше за нешто. А со парите што ми лежеа в бенк, цело стадо крави можев да купам. Јес сер, и сè ми украдоа. А жена ви, пишуваше? Јок. Неписмена е. А вие неа? Ноу, сер. Кен’т рајт, сер. Од кога загина Михал Бобок, ништо ѝ немам пратено, само пари праќав. А барем ѝ пративте телеграма, дека се враќате? Не, бре, само парите ќе си ги фрлев. Од писмо ќе се уплаши, од мене не. Ха, во право сте! Може си мисли, дека сте умрел, господине Хордубал; знаете, со години од вас не чула абер. – Умрен? Јас, олкаво мажиште, умрен? Јурај Хордубал си ги гледа стиснатите тупаници. Кај умира ваков маж! Ѝ сечи умот на Полана, Полана знае, оти ќе се вратам. Видете, сите еднаш ќе умреме; што ако Полана скинала конци? Шат ап, сер; дваестри ги имаше, кога заминав, а беше здрава, господине, ко дрен – уште не ја знаете Полана? На толку пари, на толку долари што ѝ пратив, уште жива да не биде. Ноу, тенк ју.
Скиснатиот меанџија си ја собира потта со сино шамиче. Само нека зуцне: Пекол! Пекол, велите? Ова е за вас пекол? Да појдете, господине, на лоуердек; или долу во шафтот за антрацит… Таму само нигери праќаат, ама и јас им издржав, јес сер! За седум долари дневница. Хелоу, Хордубал! Хелоу, ју нига! Ах, господине, човекот сè може да издржи. Коњот не. Таму долу не праќаа ни коњи, за да ни ги влечат каровите. Пекол, господине. А лоуердекот што е на вода… Човекот сè може да издржи, само да знае да се разбере. Нешто бараат од тебе, а не знаеш што; а се развикале, се накострешиле, ти креваат рамена. – Како да прашам, ви се молам, во Хамбург, кој е патот за Крива? Тие можат да се дерат, јас не. До Америка ќе стигнеш дури да трепнеш; еден ќе те качи на брод, друг таму ќе те пречека – ама назад, господине, за назад никој нема да ви помогне. Ноу, сер. Тежок е патот за дома, господине.
Јурај Хордубал кима со главата, сега и самата му се кима, се ниша тешко и како нежива и Јурај задремува. Дебелата Еврејка до прозорецот ги стокмила налутено усните; тетката со кошот в скут и навредениот меанџија се погледнуваат со разбирање: Да, да, такви се денес луѓето. Стока.

2

Кој доаѓа, кој ита преку долинана? Види му ги чевлине, како некој еснаф, си вели црното старче и си се качува на врвот – да ми беше поблиску, ќе ги пикнев прстите в уста и ќе му свирнев: добар ден, пријателе, колку е саатот? Два попладне, овчарче; да ми беше поблиску, ќе те прашав чии крави пасеш, а ти ќе ми речеше, русава, шаренава, ѕвезденава, малинава и јаловкава се на Полана Хордубалова. Што убави крави, пријателе, да ти е милина да ги гледаш; само не носи ги удолу по Црн Поток, тревата е кисела, а водата горчи. Значи, сите се на Полана Хордубалова, а порано имаше само две; а волови има? Два вола има, пријателе, и тоа едри, подолјански , со рогови колку ракава. А овци? И овци и јагниња, пријателе, нив ги пасе горе, на Дурнини пасишта. Има Полана и пара и ум. А маж, има? Штотуку одмавнуваш? Нема Полана домаќин? Види го, не ме познава; со дланката си прави сенка на челото и зјапа ли зјапа во мене. Јурај Хордубал си го сеќава срцето дури в грло; застанува и издишува, ух, ух! Не може сè наеднаш, срцето ќе ти излета од напор: готово, дома си, го минуваш каменото брекче и од сите страни спомени: брекчето си е тука од памтивек, обраснато со трње, што го палеа напролет овчарите; во камењарот уште си растат лопени, патчето гине во сува трева и мајчина душичка, карпата на крајот од шумата ја покриле мов, качунки и смреки, секаде само суви поила и запуштени бачила; ко да не си бил во Америка, ко да не поминале осум години; сè си е на свое место и литмарата си стои на трнчето, се лизгаш на тревата, оддалеку го слушаш ѕвонењето на кравите, го гледаш седлото над Крива, пожолтените стракови пиреј и патот за дома – чекориш меко, како горјанин во опинци, ко да не си бил во Америка, а патот ти мириса на крави и на шума, вжештен како фурна, води во долината, каменит, а разгазен од цели страда, наквасен од потоци, камења на секој чекор, Господе, ова е патот Твој, брз како поток, мек како трева, чакалот ти се дроби под нозе, си шлапкаш по калта, се криеш под крошните од дрвјата: ноу сер, не ми треба тротоар, да ми чкрипи под чевлите, ко во Џонстаун, ниту рејлингз, ниту колони мажи во мајнот, овде нема жива душа, има само патче, поточе и ѕвонење на стадата, што се враќаат дома, а крај поточето сино лутиче…
Јурај Хордубал си врви направо и не му е гајле ни за куферот, ни за осумте години; дома патот сам те носи, како што ги носи на самрак стадата волови, телиња и крави со полни вимиња: а да си седнам и да почекам до стемнување, па да си дојдам со стадата, токму кога жените излегуваат на чардаци, а мажите стојат потпрени на ограда, да загледуваат, кој доаѓа? А јас – заедно со стадото – директно низ порта. Добровечер, Полано. Не се враќам со празни раце.
Или да почекам да се стемни, да си дојдат добиците и сите да заспијат; па да ѝ тропнам на пенџере, Полано! Полано! Боже поможи, кој тропа? Јас сум, Полано, сакам ти прва да ме видиш; фала му на Бога. Каде е Хафија? Хафија спие; да ја разбудам? Не, нека спие. Фала ти, Господе.
А Хордубал подзабрзува. Види, колку е брз патот, кога ќе се замислиш! Не си го стигаш чекорот, џабе ги бркаш нозете; главата ти ита напред, веќе е в село, кај скребите, цуп-цап, и дома си. Треба да им засвириш со уста: луѓе, елајте да видите кој дошол, Американец, там-тарам, што зјапате, бојс, хелоу! А сега е тивко, Полана во дворот корне лен, можеш да ѝ се прикрадеш одзади и да ѝ ги затвориш очите – Јурај! Како ме позна, мори Полано? Скраја да е, да не ти ги познам рацете!
Хордубал ја прелетува долината, како да не носи куфер в раце, а таму цела Америка е сложена: сини кошули, фустанче од манчестер и теди-беар за Хафија; а ова е, Полано, за тебе, материјал за фустан, вакви носат во Америка, мирислив сапун, хендбег со синџирче, а ова е, Хафијо, флеш-лајт, овде ќе си притиснеш и ќе ти свети, а ова се слики, исечоци од весниците – ах, сине, осум години за тебе ги собирав, што ќе најдев прибирав; нешто оставив, немаше место во суткејсот. Чекај, уште има во куферов!
А овде, фала му на Бога, патот води низ потокот; ни мовче нема ни греда, само камења во водата, па си скокаш од камен на камен, е, пуста младост, кај евлинине корење сме фаќале ракови, панталоните насукани и пак бевме до гуша прокиснати; стои ли уште крстот зад кривинчето? Фала му на Бога, тука е, затскриен над патот за коли, а на него распослана топла прашина, мириса на стадо, слама и жито; тука почнува нивата на Михалчуковци, плотот ѝ е обраснат со повит и трње, како некогаш; слава ти Господе, стигнавме в село, здраво-живо, Јурај Хордубал. А Јурај Хордубал подзастанува, куферот наеднаш му натежнува, само да си ја забрише потта, требаше да се замијам на потокот, да си извадам брич и огледалце и да се избричам! Изгледам како некој Циган, како чергар, како ајдук, а да се замијам, да не ме види ваков Полана? Не може, Хордубале, те видоа; зад оградата на Михалчуковци неподвижно стои едно дете и исплашено те гледа. Зошто не му викнеш? Абе дете, да не си од Михалчуковци? А детето босо се дава во бегство.
А да го обиколам селото, размислува Хордубал, и да влезам одзади? А ако ме фати некој и ми рече, кај одиш, бре мајмун? Треби се, оти те искршив! Не бива, мора по царскиот пат; уште куферов да беше полесен. Од зад мускатот на прозорецот ѕирка некоја тетка, сончогледот те следи со поглед, во дворот една бабичка нешто истура и те загледува, децата застануваат и цивкаат, еле, еле, туѓ човек, дедо Кирил нешто напразно џвака и око не му трепнува, уште еден жег во срцето и, со Господ напред и со наведната глава, стоиш пред својата порта.
Е, колку си смотан и куќата си ја згреши! Ова не е дрвената колиба на Хордубаловци, со дрвена штала и плевна од талпи; ова е цел дворец, ѕидана зграда и покрив со ќерамиди, во дворот железна пумпа, од железо се и плугот и портите, цел дворец; брзо, Хордубале, собери си го куферчето и да те нема, да не дојде газдата и да ти рече: Штотуку зјапаш? Добар ден, домаќине, не живееше овде Полана Хордубалова? Проштавај, господине, не знам, кај ми е умот.
На прагот излегува Полана и застанува ко скаменета, очите ѝ се смрзнати, рацете пресилно ги стиска на градите и дише тешко и гласно.

3

И сега на Јурај Хордубал му се пресече зборот: на толку мислење, ништо не направи. Ниту ѝ ги покри очите на Полана, ниту ѝ тропна на пенџере, ниту, пак, се врати со ѕвонот од стадата и со благослов во устата; ѝ дошол неизмиен и накострешен, па како да не се исплаши? И гласот ми е чуден, зарипнат: кажи ми, Боже, што да речам на светов со ваков, неподобен глас.
Полана се повлекува зад прагот, длабоко се повлекува, ах, Полано, и јас така би бегал; па викнува со несвој глас: „Влези, ќе ја викнам Хафија“. Ако, само прво сакам да те гушнам и да ти речам, проштавај, Полано, што те исплашив; фала му на Бога, дома сум. Се гледа, си се подновила: нова постела, едра постелнина, нова маса, тешка, на ѕидот си стојат светиите, луѓе златни, па ова ни во Америка го нема; дрвен под, мускат на прозорците, домаќинка си била, Полано! Јурај Хордубал потихум седнува на куферчето. Знае како Полана, има во главата; ко што ми се гледа, ќе да има дванаесет крави, може и повеќе; фала му на Господа, не сум работел за џабе; да знаеш, душо моја, како ме изгоре жештината во шафтот!
Полана не приоѓа; На Јурај Хордубал му паѓа тешко, ко да е сам во туѓа одаја. Ќе почекам во двор, си вели, барем да се замијам. Да си ја слечам кошулата, да си напумпам студена вода, да си ги измијам плеќите, главата, косата, убаво да се истријам и да заквичам од радост, еј! не, уште е рано за така; ќе си напумпам малку (порано имавме дрвен бунар и ведро со синџир, а во длабокото црна темница, од влага и студенило дишеше бунарот) (вакви железни пумпи имаат фармерите во Америка) (со полно ведро одевме во шталата, да ги напоиме кравите, дури не им светнат ноздрите од водата), па ќе се избришам со шамичето, челото, рацете, тилот, оф оф, студено, студено, кај да го обесам шамичето, не, овде уште не сум дома, ќе си го вратам в џеб.
„Еве го татко ти, Хафије“, слуша Хордубал, а Полана му носи единаесетгодишно девојче со исплашени бледосини очи. „Ти си Хафија“, промрморува засрамено Хордубал (се дава ли теди-беар на олкаво дете!) и сака да ја погали по косичката, макар со еден прст; а Хафија се трга, се пика кај мајка си, а туѓинецот од пред очи не го испушта. „Поздрави се, Хафије“, ѝ вели Полана тврдо и ја потурнува одзади. Остави ја, Полано; ќе се престраши! „Добар ден“, шепнува Хафија и се свртува. Одеднаш на Јурај му паѓа тешко, очите му се наквасуваат, детево се тресе и се топи пред него; ништо не е, само толку години никој не ми рекол добар ден. „Дојди да видиш, Хафије“, ѝ вели, „што ти донесов.“
„Оди, будало“, ја турка Полана.
Хордубал клекнува пред куферот, сè се измешало, ја бара батериската ламба, да ѝ се начуди Хафија! „Види, Хафије, притиснуваш овде и свети.“ Сега најде да не свети? Хордубал притиска ли притиска, ја превртува батеријата од сите страни и се натажува. „Што е, пак, сега? Аха, се засушила електриката; од жешкото на лоуердекот; инаку светеше како сонце, Хафије. Чекај, и слики ти донесов, да видиш!“ Хордубал ги лови од куферот исечоците од списанија и весници, во нив ги имаше завиткано малкуте алишта. „Дојди, Хафије, да видиш, како изгледа Америка.“
Девојчето се срами, се крие зад мајка си. Полана суво и строго ја тера: оди! Детето несмело зачекорува кон туѓинецот; да можеше, ќе му ја дувнеше низ порта, ќе избегаше кај гумното, Марика и Зофка кај што си играат со едно напуштено кутре…
„Види ги, Хафије, дамиве – а овде, види како се бијат, ха? ова е фудбал, си видела? американска игра. А високиве куќи…“
Хафија се допира со раменото и несмело прашува: „А што е ова?“
Јурај Хордубал го облева радост: гледаш, ќе навикне детето! „Ова… е Феликс д кет.“
„Не, мачка е“, протестира Хафија.
„Хе, мачка е! Паметна си, Хафије! Американски мачор, ол рајт!“
„Што прави?“
„Го лиже тинот, сфаќаш? ламаринено кутиче, конзерва. Ова е адвертисмент за конзерви, сфаќаш?“
„Што пишува овде?“
„Нешто на американски, Хафије, не разбираш; а овде, ова се бродови“, продолжува Хордубал. „Со ваков брод патував.“
„А што се овие?“
„Оџаци. Бродовите имаат парни машини, а одзади… еден пропелер…“
„А што пишува овде?“
„Другпат ќе си прочиташ, знаеш да читаш, нели?“ се свртува Хордубал. „А овде, гледаш, се судриле два кари…“
Полана стои на прагот со рацете сложени на гради, а сувите очи ѝ се вперени во дворот. Назад во одајата стојат потпрени две глави, машкиот глас со напор објаснува, што е ова, што е она, „вака прават во Америка, Хафија, а ова, со свои очи го видов“, па некако ослабува, се колеба и промрморува: „Оди, Хафије, види, кај е мајка ти.“
Хафија излегува на прагот како ослободена.
„Чекај“, ја задржува Полана, „прашај го, да не е гладен… или жеден.“
„Не треба, душо, ништо не треба“, проговорува Хордубал и станува од прагот. „Фала ти, што праша, златна си. Ако има нешто за работа…“
„Работата крај нема“, забележува несигурно Полана.
„Добро, Полано, да не те задржувам; бркај си ја работата, а јас…“
Полана го погледнува, како да сака нешто да каже, наеднаш сè да раскаже, дури не ѝ се исуши устата; а само подголтнува и си тргнува по работа, оти работата крај нема.
Хордубал стои на вратата и ја гледа Полана: а, да ѝ појдам во шупата – не, рано е; шупата е темна, не е за такви работи. Осум години, брате, осум. Умна жена е Полана, не ти се обесува веднаш на врат, ко младоженка; сакаш за сè да си ја прашаш, за полето, за стоката, ама кога има работа и Господ ќе почека. Полана отсекогаш беше таква. Паметна, вредна и силна.
Хордубал замислено го гледа дворот… Чист, густо обраснат со очиболец и камилица и мочта од животните ја задржува. Да си го видам стопанството – уште не, рано е; Полана сама ќе каже, дојди, Јурај, да видиш, каква домаќинка бев: сè си е железно, ново и светнато, ова олку чинеше, ова олку. – А јас ќе ѝ речам: Добро, Полано. И јас ти носам домаќинлак.
Ја личи Полана; стројна е, витка како млада невеста, Господе, ко јасика е во грбот! Уште како девојче одеше со главата исправена – Хордубал воздивна и се почеша по тилот: добро, Полано, нека биде по твое; осум години сама повелаше, не е малку; а сама ќе речеш, куќа без маж не бидува.
Хордубал замислено гледа во дворот. Сè си е ново и чисто, домаќинка си е Полана; само, гнојон ме мачи. Не е од кочина; ова е шталски гној. На ѕидот обесени две спреги, а во двор коњски измет – не кажа Полана, дека има коњи; а не умее жена со коњи. Шталата си сака маж, така си е. Хордубал загрижено го набрчкува челото: на штиците тропаат копита; сигурно е коњ, жеден за водица; можам да му однесам вода во ведрово, ама уште не: нека ми рече прво Полана, дојди, Јурај, да си го видиш имањето. Во Џонстаун коњи имаа само на хиподром; одев, да ги погалам по гривите – таму, Полано, немаа крави; кравата можеш за рогот да ја фатиш и да ја потресеш, на-на-на, да ѝ речеш, каде, стара! Ама коњот – фала Богу, речи, што ти се врати мажот.
Што ми замириса вака, стар мирис, познат уште од дете. Хордубал намирисува долго и длабоко: дрво, мирис на смола, на смрекови пењушки на сонце. Нешто го влече Јурај кај купот дрва, грубите раце си сакаат груба работа, ете му и трупче и секира, дрвено самарче и пила, стара, изабена. Јурај Хордубал длабоко издиша, добре дојдовте дома, си го соблекува палтото и го закопува првото дрво во самарчето.
Испотен и среќен, Јурај сече дрва за на зима.

Извадок од книгата „Хордубал“ од Карел Чапек (1 дел)
Едиција: Класици
Издавач: „Арс Либрис“, дел од „Арс Ламина – публикации“
Книгата е достапна во книжарниците „Литература.мк“, а може да се нарача и онлајн на следниот линк.