МЕСЕЧЕВИОТ ЗРАК

Не знам дали ова е една приказна што личи на расказ или расказ што личи на приказна; можам да кажам дека длабоко има вистина, многу тажна вистина, за која можеби јас ќе бидам еден од последните да уживам во неа, со моите способности за фантазија.
Друго, со оваа идеја можеби направив том плачлива филозофија; ја напишав легендата со која оние што ништо не гледаат во нејзината длабочина, барем би можел да ги забавувам за кратко.

I

Беше аристократ, се родил меѓу татнежи од оружје и навредливата врева на една воена труба не ќе го натераше да ја крене главата за миг, ниту да ги одвои очите за кратко од темниот пергамент на кој ја читаше последната „кантига“ на еден трубадур.
Оние што сакаа да го најдат не мораа да го бараат во пространото предворје на замокот, каде што коњушарите ги скротуваа ждребињата, пажовите ги учеа да ги летаат соколите, а војниците се забавуваа во деновите за одмор со острење на железото на неговото копје од камен.
– Каде е Манрике, каде е вашиот господар? – прашуваше понекогаш мајка му.
– Не знаеме – одговараа неговите слуги: – можеби е во затворениот дел од манастирот на Пења, седнат покрај некој гроб, слушајќи за да види дали ќе го изненади некој збор од разговорот со мртвите; или на мостот, да гледа како трчаат еден по друг брановите од реката под неговите лакови; или притискајќи да рони една карпа и забавувајќи се да ги пронајде ѕвездите од небото, барајќи облак со поглед или да ги набљудува глупавите огнови што поминуваат како здив врз зракот од езерата. Би бил на кое било место освен каде што е светот.
Всушност, Манрике ја сакаше самотијата, а ја сакаше на таков начин што понекогаш посакуваше да нема сенка за неговата сенка да не го следи насекаде.
Ја сакаше самотијата зашто во нејзините гради, со распуштената фантазија, формираше еден фантастичен свет, опкружен од чудни креации, ќерки на неговите поетски делириуми и мечти, толку што никогаш не ги задоволиле формите каде што би можел да си ги затвори мислите, и никогаш не ги затворил штом ќе ги напишел.
Мислеше дека меѓу црвениот жар од домот живееја огнени духови од илјада бои, што трчаа како златни инсекти на долго врз запалените трупци, или играа во едно осветлено коло од искри на врвот од пламенот, и ги поминуваше мртвите часови седнат на едно подножје до високиот готски оџак, неподвижен и со очите фиксирани на огнот.
Мислеше дека на дното од брановите од реката, меѓу мовта од изворот и врз испарувањата од езерото, живееја едни мистериозни жени, вили, русалки или ундини, што издишуваа жалења и воздишки или пееја и се смееја во монотоното жуборење на водата, жуборењето што го слушаше во тишината со намера да го преведе.
Во облаците, во воздухот, на крајот од шумите, во пукнатините од карпите, замислуваше дека гледа мистериозни форми или слуша звуци, форми на натприродни суштества, неразбирливи зборови што не можеше да ги разбере.
Да љуби! Се родил за да ја сонува љубовта, не за да ја чувствува. Ги сакаше сите жени накратко: онаа зашто е русокоса, онаа зашто имаше црвени усни, друга зашто се нишаше додека оди како трска.
Понекогаш делириумот му доаѓаше до мигот да остане цела една ноќ гледајќи ја месечината што лебдеше на небото меѓу пареа од сребро, или ѕвездите што трепереа надалеку како промените на скапоцените камења. Во тие долги ноќи од поетска инсомнија, велеше: – Ако е вистина, како што ми рече приорот од Пења, да биде возможно тие точки светлина да бидат светови; ако е вистина дека во тој седефест балон што кружи околу облаците живеат луѓе, колку убави би биле жените од тие осветлени региони, а јас не би можел да ги видам, и не би можел да ги сакам!… Каква ли би им била убавината?… Каква би им била љубовта?…
Манрике уште не беше доволно луд за да го следат момците, ама доволно за да зборува и гестикулира насамо, што беше само почеток на лудилото.

II

Над Дуеро, лижејќи ги излижаните и темни камења од ѕидините на Сорија, се наоѓа мост што води од градот до древниот манастир на темпларите, чии имоти се протегаа надолго до спротивната страна на реката.
Во времето за кое зборуваме, витезите од Редот веќе ги беа напуштиле своите историски тврдини; но уште остануваа на нозе остатоците од широките кули од ѕидините, сè уште се гледаа, а денес останал само дел, обраснати со бршлен и бели слачки, масивните лакови од нивниот манастир, издолжените заоблени галерии на нивните предворја за вооружување во кои дишеше ветрот со завивање, лулајќи ги високите тревки.
Во овоштарниците и градините, чии патеки не ги беа газеле веќе многу години, растенијата на монасите, вегетацијата, оставена сама на себе, ги прикажуваше сите свои убавини, без страв дека човекова рака ќе ја откорне, мислејќи дека ќе ја разубави. Ползавците напорно се искачуваа по долгогодишните дрвја; темните улици со тополи, чии крошни се допираа и се мешаа меѓу себе, беа покриени со тревник; диви трнови и коприви никнуваа среде калливите патишта, и два партала, пред да се распаднат, крлежинчето лебдеше во воздухот како пердув од шлем, а белите и сините слачки, тетеравејќи се како на лулашка врз своите долги и еластични стебла, ја навестуваа победата на уништувањето и руинирањето.
Беше ноќ; една летна пријатна ноќ, полна со нежни парфеми и нежни шумолења и со една бела мирна месечина, среде едно сино, осветлено и проѕирно небо.
Манрике ја притисна фантазијата во поетски занес, откако го помина мостот, од каде што за миг ја здогледа црната силуета на градот кој се истакнуваше на дното од едни белузлави и лесни облаци прегазени на хоризонтот, се посвети на пустите руини на темпларите.
Отчукуваше полноќ. Месечината, што полека се искачуваше, беше веќе највисоко на небото кога влезе во еден дрворед од тополи што водеше од уништениот манастир до брегот на Дуеро, Манрике испушти лесен и задушен вресок, чуден спој од изненадување, страв и радост.
На крајот од мрачниот дрворед виде како се движи нешто бело, пролета за кратко и исчезна во темнината. Работ на облеката на некоја жена, една жена што ја поминала патеката и се криеше меѓу лисјата, истиот миг кога лудиот мечтател на химери или невозможности навлегуваше во градините.
– Непозната жена!… На ова место!… Во оваа доба! Таа, таа е жената што ја барам – рече Манрике; и појде во потрага, брзо како стрела.

III

Дојде до местото каде што ја виде мистериозната жена како се изгуби меѓу густината од гранките. Исчезна. Каде? Онаму далеку, многу далеку, мислеше дека ја виде меѓу поминатите стебла дрвја како една светлина или бела форма што се движеше.
– Таа е, таа е, што носи крилја на нозете и бега како сенка! – рече, и побрза во потрагата, додека со рацете ги двоеше мрежите бршлен што се простираа како таписерија меѓу едни и други тополи. Кршејќи ги плевелот и паразитските растенија, дојде до еден вид рамнина што ја осветлуваше јасноста од небото… Никој! – Ах! Оттука, оттука оди – извика тогаш. – Ù ги слушам чекорите врз сувите лисја, и шушкањето на облеката што се влече по земјата и розата во грмушките – и трчаше и трчаше како луд натаму-наваму и не ја гледаше. – Ама уште му одѕвонуваа чекорите – прошепоти пак – мислам дека прозбори; несомнено, проговори… Ветрот што издишува меѓу гранките; лисјата што како да се молат тивко, ме спречија да слушнам што кажа; ама нема сомнеж, оди натаму, прозбори… прозбори… На кој јазик? Не знам, ама беше странски… И се сврти да потрча по неа, понекогаш мислеше дека ја гледа, другпат дека ја слуша; како што гледаше дека се движат гранките меѓу кои исчезна; те замислувајќи дека на песокот го препознава отпечатокот на нејзините нозе; потоа, цврсто убеден дека еден посебен парфем што го вдишуваше на моменти беше мирис што ù припаѓа на таа жена што се исмеваше со него, задоволувајќи се што бега меѓу оние сложени корови. Пуста желба!
Лутам неколку часа од една страна на друга избезумен, те застанувам за да слушнам, те се лизгам со голема претпазливост на тревата, те трчам лудо и очајно.
Напред, напред меѓу огромните градини што го опкружуваа брегот на реката, стигна конечно до подножјето на карпите врз кое се издига ермитажот „Свети Сатуриј“. – Можеби, од оваа висина ќе можам да се ориентирам за да ги следам рипчињата преку збунувачкиот лавиринт – рече качувајќи се од карпа на карпа со помош на својата кама.
Дојде до врвот, од каде што се гледа градот на повидок и еден голем дел од Дуеро што се витка пред нивните нозе, влечејќи избезумена и темна струја меѓу крајните кривини што го заробуваат.
Манрике, штом се најде на висина на карпите, сврти со погледот наоколу; ама штом го испружи и фиксира на крајот на една точка, не можеше да се воздржи, а да не опцуе.
Светлината од месечината фрлаше искри во опашката што ја оставаше зад себе еден брод што пловеше кон спротивниот брег.
На тој брод како да здогледа една бела и грациозна форма, сигурно беше жена, жената што ја виде кај темпларите, жената на неговите соништа, остварувањето на неговите најлуди надежи. Се симна од трските вешто како елен, на земја ја фрли капата, чиј кружен и долг пердув можеше да му смета во трчањето, и слекувајќи го големиот сомотски капут, појде како оддишка кон мостот.
Мислеше да го помине и да стигне до градот пред бродот да го допре другиот брег. Лудило! Кога Манрике стигна задишан и облеан во пот на влезот, оние што веќе ја преминале Дуеро од страната на Свети Сатуриј влегуваа во Сорија преку една од портите на ѕидината, што во тоа време стигаше дури до брегот на реката, во чии води се прикажуваа неговите кафеави градобрани.

IV

Иако му исчезна надежта дека ќе ги стигне оние што влегле преку страничната врата на Свети Сатуриј, нашиот херој не ја загуби надежта дека ќе ја најде куќата во која беа сместени во градот. Со оваа идеја в глава, влезе во народот и насочувајќи се кон населбата Свети Јован, почна да лута по улиците попусто.
Улиците на Сорија уште оттогаш беа тесни, темни и кривулести. Една длабока тишина царуваше во нив, тишина што само ја прекинуваа, час далечното лаење на едно куче; час звукот на една врата на затворање, час ’ржењето на еден пастув на кој кога скокаше му ѕвонеше оковот што го држеше за јаслите во подземните коњушници.
Манрике, внимателно слушајќи ги звуците на ноќта, што понекогаш му личеа на чекори на некоја личност што веќе свртела на последната кривина на некоја пуста улица, други, збунувачки гласови на луѓе што му зборуваа зад грб и што секој миг очекуваше да ги види покрај себе, изоди неколку часа, трчајќи бесцелно од едно место на друго.
На крај, застана пред вратата на една камена, мрачна и прастара куќа и кога застана му светеа очите со необјаснив изглед на радост. На еден од високите овални прозорци од онаа што би можеле да ја наречеме палата се гледаше еден зрак топла и нежна светлина што поминувајќи по едни лесни свилени драперии во розова боја, се одразуваше на црниот и испукан ѕид од куќата напред.
– Несомнено; тука живее мојата непозната – прошепоти младиот тивко без воопшто да ги одлепи очите од готскиот прозорец – тука живее. Таа влезе низ страничната врата на Свети Сатуриј… преку страничната врата на Свети Сатуриј се доаѓа до оваа населба… во оваа населба има куќа каде што по полноќ има луѓе што уште не спијат… Не спијат? Кој ако не таа, што доаѓа од своите ноќни екскурзии, може да биде во овие часови?… Нема друга; оваа ù е куќата.
Со ова нежно убедување, и вртејќи си ги во главата најлудите и фантастични замисли, ја почека муграта пред готскиот прозорец, на кој цела ноќ не изостануваше светлината, ниту тој не го одвои погледот ни миг.
Кога се раздени, огромните порти од лакот што водеше кон куќата, над кој се гледаа изрезбаните грбови на нејзиниот сопственик, вртеа тешко врз шарката, со едно продолжено и брзо шкрипење. Се појави еден штитеник на надвратникот со врзоп клучеви во раката, си ги триеше очите и додека се проѕеваше си ја покажуваше челуста на која можеше да ù позавиди крокодил.
Манрике кога го виде, појде кон портата и сè се случи за миг.
– Кој живее во куќава? Како се вика таа? Од каде е? Зошто дошла во Сорија? Има маж? Одговори, одговори животно. – Ова беше поздравот што, бесно стискајќи му ја раката, му го упати на кутриот штитеник, кој откако го гледаше долго време со исплашени и глупави очи, му одговори со тивок глас од изненадување:
Во куќава живее многу почитуваниот господар дон Алонсо де Валдекуелјос, главен ловџија на нашиот господин крал, што се повреди во војната против Маварите, се наоѓа во овој град и закрепнува од уморот.
– А ќерка му? – го прекина младиот нетрпеливо – а ќерка му, или сестра му; или сопругата, или што и да е?
– Нема никаква жена со себе.
– Нема никаква!… Па тогаш кој спие онаму во онаа одаја каде што цела ноќ гореше светло?
– Онаму? Таму спие мојот господар дон Алонсо кој, бидејќи е болен, му гори ламбата додека не се раздени.
Еден зрак да му паднеше наеднаш врз нозете немаше да го изненади толку колку овие зборови.

V

– Ќе ја најдам, ќе ја најдам; и ако ја најдам, скоро сум сигурен дека ќе ја препознам… По што?… Тоа не можам да го кажам… ама ќе ја препознам. Одекот на нејзините чекори или само еден нејзин збор што ќе го чујам, едно парче од нејзината облека, само еден дел што пак ќе го видам, ќе ми биде доволен за да успеам. Ден и ноќ гледам како пред моите очи лебдат оние набори на еден прозрачен и белузлав материјал; ноќ и ден ми ѕвонат тука внатре, внатре во главата, шушкањето на нејзината облека, збунувачкиот шум на нејзините неразбирливи зборови… Што рече?… Што рече? Ах! Камо да знаев што рече, можеби… ама сепак без да знам ќе ја најдам… ќе ја најдам; ми кажува срцето, а моето срце никогаш не ме лаже. Вистина е дека залудно ги претрчав сите улици на Сорија; дека поминав ноќи и ноќи во тишина, станав како бандера; дека потрошив повеќе од дваесет златни дукати за да зборувам со сопственици и штитеници; дека ù дадов благословена вода во Свети Никола на една старица, стуткана толку умешно во нејзината наметка од шевиот, што ми се стори како божество; и на излегување од колегијатната црква една ноќ за време на Утренија како будала ја следев носилката на архиѓаконот, мислејќи дека крајот на неговата руба беше од облеката на мојата непозната; ама не е важно… ќе ја најдам, а славата што ќе ја поседувам, сигурно ќе ја надмине работата што ја барам.
Какви ли ù се очите?… Сигурно ù се сини, сини и влажни како ноќното небо; толку многу ми се допаѓаат очите со таа боја; толку се експресивни, толку меланхолични, толку… Да… сигурно; сигурно се сини, сини се, сигурно; а косата црвена, многу црвена и долга за да се вее… Ми се стори дека ја видов како се вее онаа ноќ, во тон со нејзината облека и беше црна… не се лажам, не; беше црна.
И колку убаво се чувствуваат едни сини очи, како бадем и многу поспани, и една пуштена коса, лебдечка и темна, на една висока жена… зашто… таа е висока, висока и грациозна како оние ангели на влезовите од нашите базилики, чии овални лица ги замотуваат во една самрачна мистерија сенките на нивните гранитни балдахини!
Нејзиниот глас!… Ù го слушнав гласот… гласот ù е нежен како шумот на ветрот во лисјата на тополите, а одењето ритмично и достоинствено како каденции на една музика.
А таа жена, што е убава како најубавото од моите пубертетски сништа, што мисли како мене, што ù се допаѓа, мене што ми се допаѓа, што го мрази она што го мразам јас, што е човечки дух на мојот дух, што е надополнување на моето битие, нема да се почувствува трогната кога ќе ме најде? Нема да ме сака како што јас ја сакав, како што ја сакам уште, со сите сили на животот, со сите способности на мојата душа?
Одиме, одиме на местото каде што ја видов прв и единствен пат… Којзнае дали, каприциозна како мене, пријателка на самотијата и мистеријата, како сите сонувачки души, се задоволува да лута меѓу руините, во тишината на ноќта?
Поминаа два месеца откако штитеникот на дон Алонсо де Валдекуелјос го измами занесениот Манрике; два месеца во кои секој час правеше замок во воздухот, кога реалноста исчезнуваше со еден здив; два месеца, за кое време залудно ја бараше онаа непозната жена чија апсурдна љубов му растеше во душата, по заслуга на неговите уште поапсурдни фантазии, кога откако го премина внесен во тие идеи мостот што води до темпларите, младиот заљубен се загуби меѓу сложените патеки на нивните градини.

VI

Ноќта беше мирна и прекрасна, месечината сјаеше со целата своја полнота највисоко на небото, а ветерот воздивнуваше со пресладок шум меѓу лисјата од дрвјата.
Манрике стигна до манастирот, го сврти погледот околу себе и погледна преку огромните столбови на неговите лакови… Беше напуштен.
Излезе и ги насочи чекорите кон дрворедот од тополи што води кон Дуеро, и уште не беше влегол во неа, кога од устата му избега радосен вресок.
Во еден миг виде како се вееше и исчезна крајот од еден бел фустан, од белиот фустан на жената од неговите сништа, на жената што ја сакаше како избезумен.
Трчаше, трчаше во потрага, стигна до местото каде што ја виде како исчезнува; ама кога стигна, запре, ги фиксира исплашените очи на земјата, остана некое време неподвижен; едно лесно нервозно тресење му ги размрда екстремитетите, тресење што расте, расте и ги создава симптомите на вистински грч, а на крај прснува од смеа, гласна смеа, писклива, ужасна.
Онаа бела работа, лесна, лебдечка, пак му засвети пред очи, ама му засвети пред нозе за миг, не повеќе од еден миг.
Беше месечев зрак, месечев зрак што навлегуваше на моменти меѓу зелениот свод од дрвјата кога ветрот ги движеше гранките.
Поминаа неколку години. Манрике, седнат на почесното место до високиот готски оџак од својот замок, речиси неподвижен и со нејасен и немирен поглед како на идиот, едвај обрнуваше внимание на милувањата на мајка си, ниту на утехите на своите слуги.
– Млад си, прекрасен си – му велеше таа – зошто се затвораш? Зошто не побараш жена што ќе ја сакаш и што сакајќи те ќе те направи среќен?
– Љубовта!… Љубовта е месечев зрак – шепотеше младиот.
– Зошто не се разбудите од таа летаргија? – му велеше еден од штитениците – облечете се во железо од глава до петици, наредете да ви го развеат вашето аристократско знаме и да одиме во војна: во војната се наоѓа славата.
– Славата!… Славата е месечев зрак.
– Сакате да ви кажам една „кантига“, последната што ја составил почесниот Арналдо, провансалскиот трубадур?
– Не! Не! – рече младичот исправајќи се бесно на почесното место; – не сакам ништо… поточно, да, сакам… сакам да ме оставите сам… „Кантиги“… жени… слави… среќа… сè е лага, празни духови што ги создаваме во нашата фантазија и го облекуваме нашиот каприц, и ги сакаме и трчаме по нив, зошто? Зошто? За да најдеме еден месечев зрак.
Манрике беше луд: барем сите мислеа така. Мене, напротив, ми изгледаше дека бара правда.

Извадок од книгата „Легенди“ од Густаво Адолфо Бекер (трет дел)
Едиција: Класици
Издавач: „Арс Либрис“, дел од „Арс Ламина – публикации“
Книгата е достапна во книжарниците „Литература.мк“. Може да се нарача и онлајн со 30% попуст на http://www.literatura.mk на следниот линк.

Прочитајте го првиот дел: СТРАСНАТА РОЗА.

Прочитајте го вториот дел: БАКНЕЖОТ.